De huidige Wet op de inlichtingen- en veiligheidsdiensten (Wiv) stamt uit 1987 en werd in 2002 voor het laatst vernieuwd. In de wet is geregeld wat de Nederlandse geheime diensten, de Algemene Inlichtingen- en Veiligheidsdienst (AIVD) en de Militaire Inlichtingen- en Veiligheidsdienst (MIVD), wel en niet mogen en wie daar toezicht op houdt.
De aanzet voor een nieuwe Wiv werd in 2013 gegeven. De door het kabinet aangestelde commissie-Dessens besloot toen dat de tijd rijp was voor de AIVD en de MIVD om nieuwe bevoegdheden te krijgen, om in te spelen op nieuwe dreigingen van terroristen en andere staatsvijanden.
In juli 2017 stemde de Eerste Kamer voor de wet en kondigde minister Plasterk aan dat hij op 1 januari 2018 in werking treedt.
Wat is er nieuw?
De belangrijkste nieuwigheid is dat de AIVD en de MIVD voortaan niet alleen ongericht satellietverkeer mogen aftappen, maar ook verkeer dat via kabels verstuurd wordt. Daar valt bijna al het internetverkeer onder, zelfs verkeer van en naar mobiele apparaten. Die gelden als kabelgebonden omdat het verkeer vanaf de zendmast via glasvezelkabels loopt.
Het wordt bijvoorbeeld mogelijk worden om alle communicatie tussen Nederland en een ander land af te tappen, of om lokaal al het verkeer via een bepaalde app op te vangen. Ook moet communicatie in bijvoorbeeld bepaalde games of de privéberichtenfuncties van diverse sociale media afgetapt kunnen worden.
Die verandering wilde het kabinet doorvoeren op aandringen van de inlichtingendiensten, omdat tegenwoordig bijna al het internetverkeer via kabels verloopt. Door het aftappen van kabelgebonden verkeer, hopen zij meer grip te krijgen op de communicatie tussen onder meer terroristen.
Ook zijn er passages in de wet opgenomen die regelen hoe de informatieuitwisseling met buitenlandse inlichtingendiensten eruit moet gaan zien. Zo wordt het mogelijk dat bijvoorbeeld de AIVD een dataset deelt met een buitenlandse dienst zonder dat die dataset eerst door de AIVD zelf is geanalyseerd.
Commissie
Om te voorkomen dat de inlichtingendiensten op grote schaal onschuldige burgers gaan aftappen, moet een speciale commissie in het leven geroepen worden. Die Toetsingscommissie Inzet Bevoegdheden (TIB) bestaat uit minimaal drie personen, waaronder twee rechters en bijvoorbeeld een cybersecurityspecialist.
Voordat een inlichtingendienst een sleepnet uitzet, moet de TIB bepalen of dat door de beugel kan. Ook voor individuele telefoontaps en het hacken van computers moet de commissie toestemming geven. Beperkingen van het sleepnet moeten vooral van de TIB komen.
Ook wordt de rol van de Commissie van Toezicht op de Inlichtingen- en Veiligheidsdiensten (CTIVD), die nu al achteraf toezicht houdt op de inlichtingendiensten, versterkt. De organisatie zal onder meer bindende oordelen kunnen uitspreken over de handelswijze van de diensten. Nu heeft de CTIVD nog een adviserende rol.
Kritiek
Het voorstel is controversieel, omdat uit onthullingen van klokkenluider Edward Snowden is gebleken hoe inlichtingendiensten in het buitenland omspringen met de bevoegdheid om grootschalig communicatie op te vangen. Onder meer de Amerikaanse NSA bleek enorme hoeveelheden internetverkeer van onschuldige burgers te verwerken.
De Raad van State (RvS) is van mening dat de wet in deze vorm niet naar de Kamer had gemogen. In een advies aan het kabinet schrijft het hoogste rechtsorgaan van Nederland dat het toezichtsstelsel van de wet tekortschiet.
De RvS vindt dat de toetsingscommissie uit het voorstel geschrapt had moeten worden, en dat in plaats daarvan een sterkere CTIVD had moeten ontstaan.
Te lang
Ook vindt de Raad dat gegevens te lang bewaard worden. Het kabinet wil verzamelde gegevens drie jaar kunnen bewaren, maar dat is volgens de adviseurs niet proportioneel.
Wel vindt de Raad dat de noodzaak van nieuwe bevoegdheden voor de inlichtingendiensten is voorzien van afdoende argumentatie. Het ongericht aftappen van communicatie is in principe niet in strijd met de mensenrechten, schrijft de Raad, als de waarborgen en het toezicht maar goed zijn geregeld.
Ook privacyvoorvechters vinden de nieuwe Wiv te ver gaan. Privacyorganisatie Bits of Freedom vindt dat de privacy van onschuldige Nederlanders niet de dupe mag worden. Privacy First, een andere belangenorganisatie, noemt de wet een inbreuk op de privacy van elke Nederlander.
Aangenomen
In de Tweede en Eerste Kamer werd deze kritiek door onder meer D66 en GroenLinks gedeeld, maar uiteindelijk werd de wet met een ruime meerderheid aangenomen. VVD, PvdA, PVV, CDA en 50Plus stemden in beide Kamers voor het voorstel.
De wet treedt op 1 januari 2018 in werking. Voor die tijd moet de toetsingscommissie nog worden benoemd.